در حال حاضر و با توجه به شرایط ژئواستراتژیک کشورهای درحال توسعه بالاخص خاورمیانه سوی سکان حرکت سیطره جهانی به سمتی متمایل شده تا تفکرات و نگرش برنامه ریزان و تئوریسین ها، بیش از تنازعات نظامی و سیاسی، به ارتباط و تعامل دو سویه ی مردم و دولت ها ؛ به عنوان کم زیان ترین ریسک و عاملی در جهت توسعه کشورها معطوف شود. از آنجا که ارتباط میان مردم و فرهنگ های مختلف و در جزئیات کوچک تر (مقیاس کشوری) مردم شهر و روستا تاثیری شگرف درکاهش منازعات و ایجاد گسلهای طبقاتی وتضاد و سپس تعارض سیاسی اجتماعی و نظامی دارد شایسته است به گردشگری، محیط زیست و ساختار ساز آن مهندسی عمران توجه، تامل و نگاه اندیشمندانه ای شود.در اين مقاله به تعريف علم مهندسی عمران و وابستگی محيط زيست به رشته‌های عمران ومهندسی محيط زيست پرداخته شده است. در این  مقاله کوشش خواهد شد که به تأثيرات منفی پروژه‌های عمرانی که بدون ارزيابی زيست محيطی اجرا میشود، پرداخته همچنین با ارائه راهکاری مناسب تأثيرات منفی پروژه‌های عمرانی را بر محيط زيست، کاهش دهيم.

مقدمه:

  مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۹۷۲روز پنجم ژوئن را روز محیط زیست نامید.  حال با تبیین محیط زیست  قدر و منزلت آن و اهمیت و ضرورت  جلوگیری از تخریب آن را در می یابیم. ناگفته پیداست انسانها از پیدایش با طبیعت سروکار داشته اند و همواره سعی درمهار کردن تخریب آن داشته اند. انسان بدوی بعلت تماس مستقیم با طبیعت تاثیر کمتری بر آن گذاشته است. اما این وضعیت در طول تاریخ دستخوش تغییرات ریشه ای شده است و انسان به موازات نیازهای خود به دگرگون کردن محیط زیست و شکل بخشیدن به آن مبادرت ورزید، این تغییر محیط تا آنجا پیش رفت که انسان امروزی، نقش بسیار مهمی در نابودی محیط زیست دارد. برای اولین بارکارشناسان انگلیسی در دهه ‍ی ۱۹۲۰ تعریف مستقلی از محیط زیست داشتند.اما تا قبل از دهه ی ۱۹۶۰ عمدتاَ مردم و حتی تحصیل کرده ها محیط زیست را با طبیعت مترادف دانسته  و بر این باور بودند که محیط زیست تنها  به طبیعت و حیات وحش اطلاق میشود.با گذر زمان  مسئله  محیط زیست چنان با زندگی انسان ها عجین شد تا آن جا که در سال ۱۹۷۲ بیش از٣۰۰کتاب در مورد محیط زیست درآمریکا به نگارش درآمد و دردهه های پایانی قرن بیستم متخصصین محیط زیست، شهرسازی و جامعه شناسی تلاش نمودند تعریف جدی و روشن تری برای آن پیدا نمایند و بدین منظور کنفرانسها و سمینارهای کشوری و جهانی برپا نمودند. برای رسیدن به نقطه نظرهای مشترک در مورد حفظ محیط زیست شبکه ای از نهاد های بین المللی ایجاد شده است و قراردادهائی دراین زمینه به امضاء اکثر کشورها رسیده است.

درآمد:

  با توجه به اهميت ارزيابي زيست محيطی جایی که میخواهیم در آن پروژه عمرانی اجرا کنیم و همچنین تأثیرات آن بر روی محیط زیست؛ در این مقاله کوشش خواهد شد به تأثیرات منفی پروژه‌های عمرانی که بدون ارزیابی زیست محیطی اجرا میشود، پرداخته شود تا با ارایه راهکاری مناسب تأثیرات منفی پروژه‌های عمرانی را بر محیط زیست، کاهش دهیم لذا در این مقاله به مباحثی همچون آلودگی هوا بر اثر طراحی و انتخاب نادرست شهرها و گسترش آنها، حمل و نقل و تأثیرات آن بر محیط زیست، برداشت بیرویه شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها و تأثیر آن بر محیط پیرامون خود، آلودگی صوتی ناشی از قطارها و ماشینها که خود بر میگردد به انتخاب محل نادرست (بدون ارزیابی) برای کشیدن ریل و جاده، پرداخته شده است. توسعه عمرانی، اقتصادی، صنعتی و غیره است ولی آنچه که ما در مورد آن بحث خواهیم کرد توسعه عمرانی و اثرات آن بر محیط زیست است که باعث بوجود آمدن علمی شده است. که در این علم بر لزوم برنامه‌ریزی زیست محیطی برای احداث پروژه‌های عمرانی تحت عنوان Civil and environmental  engineerin  تأکید می شود.

  مفهوم کلی برنامه‌ریزی زیست محیطی عبارت است از تلاش هایی که در جهت تعادل و هماهنگی فعالیت های انسان در محیط زیست صورت میگیرد. این فعالیت ها عمدتاً بصورت برنامه‌های آبادانی و ساختمانی است که انسان به نفع خود ایجاد نموده و به این شکل برنامه‌ریزی محیط زیست در نهایت میبایست اثرات منفی این تأسیسات و فعالیت ها را بر محیط طبیعی خنثی نماید و این در حالیست که بسیاری از ناظران اظهار نگرانی مینمایند که علاقه انسان به توسعه صنعتی و اقتصادی منجر به خساراتی به محیط زیست میگرددکه نتیجه این تغییرات و به دنبال آن به لحاظ کاهش منابع طبیعی و ذخایر و زیر زمینی ، همبستگی مختل و اجتماعات انسانی از هم فرو خواهد پاشید. و همچنین ایجاد هرگونه تغییر روش در طرق استفاده از زمین و طبیعت مجاور آن به ایجاد تغییرات محسوس  نامطلوبی در محیط زیست منجر خواهد شد  با این رویکرد پر واضح است  وظیفه برنامه‌ریزان محیط زیست اتخاذ تدابیری به منظور کاهش سریع  تأثیر منفی این تغییرات است و برای نیل  به  این هدف ضروریست که  برنامه‌ریزان دو مفهوم زیربنایی را مورد استفاده قرار دهند اول اینکه هرگونه تجهیز کارگاه و  تأسیسات عمرانی که در منطقه ای  بنا میگردد، دارای نیازمندیهای بالقوه ای  است که بنا بر شرایط ژیواستراتژیک مناطق تعیین، تنظیم و اجرا  میگردد.

 شایان ذکر است پیشرفت دانش به منظور تعالی و پیشبرد تکنولوژی می تواند باعث افزایش  این قبیل هم زیستی ها و نهایتاً مسالمت آمیز شدن آنها بیانجامد. وظیفه برنامه‌ریزان محیط زیست اتخاذ تدابیری است که تأثیر منفی این تغییرات را به حداقل کاهش دهد. که برای رسیدن به چنین هدفی برنامه‌ریزان دو مفهوم عمدتاً زیربنایی را باید مورد استفاده قرار دهند اول اینکه هرگونه تأسیسات عمرانی که دریک منطقه بنا میگردد، دارای نیازمندیهایی است که بنا بر مختصات طبیعی مناطق تعیین میگردد با توجه به علم عمران میتوان شهر را مجموعه‌ای از سازه‌های عمرانی تعریف کرد که جمعیت انسانی در آن به فعالیت روزمره خود مشغول است. این سازه‌های عمرانی عبارتند از خانه‌ها که حجم عظیمی از شهرها را به خود اختصاص داده، فرودگاهها، ایستگاههای قطار و مترو، تأسیسات آب و برق و گاز که معمولاً در حومه شهر مستقر هستند کشتارگاهها و غیره که همه آنها میتوانند اثراتی را بر محیط زیست اطراف خود بگذارند.

آلودگی هوا در شهرها:

  فضای شهرها ظرفیت لازم برای پاکسازی و تصفیه هوای خود را داراست و این ظرفیت از آنجا تحلیل میشود که هوای گرم حاوی مواد آلاینده. بدلیل سبکی بالا رفته و هوای خنک و تمیز اطراف شهر جای آن را میگیرد. حال اگر یک جبهه هوای ساکن و گرم در بالای آسمان شهر قرار گیرد این مکانیزم کارایی خود را از دست خواهد داد که به آن حالت وارونگی میگویند این حالت بیشتر در شهرهای بزرگی که در دره‌ها احداث شده‌اند اتفاق میافتد که توجه به این مسیله میتواند از تکرار فاجعه‌های زیست محیطی که در سال 1930 در بلژیک و همچنین در شهر دنورای پنسیلوانیا در سال 1948 اتفاق افتاد جلوگیریکند. البته این حالت در فضاهای باز هم اتفاق میافتد و این در حالیست که در زمستان، هوای نزدیک به زمین به سرعت حرارت خود را از دست بدهد و حالت وارونگی نمود پیدا کند.

منابع آلوده کننده هوای شهرها:

1- احتراف در منابع ثابت (نظیر حرارت مرکزی ساختمانها نیروگاههای حرارتی با            سوخت فسیلی)

2- کارخانجات صنعتی

3- سوزاندن زباله

4- آلودگی صوتی ناشی از توسعه شهرها

  پیامدهای زیانبار آلودگی صوتی بر انسان به صورت مستقیم و در کوتاه مدت پدیدار نمیشود. بلکه در دراز مدت مستقیماً بر دستگاه عصبی انسان اثر گذاشته و پیامدهای منفی آن بروز میکند از جمله بزرگترین منبع تولید این آلودگی، صنعت است. این خود در طراحی کلان شهرها میتواند مورد توجه قرار گیرد تا مراکز صنعتی حتیالامکان دور از محل زندگی انسان باشد. از دیگر عوامل آلودگی صوتی میتوان هواپیما را نام برد که احداث خانه‌ها در نزدیکیفرودگاهها میتواند انسان را بیش از پیش در معرض این آلودگی قرار دهد. البته این آلودگی نه تنها انسان، بلکه شامل حیوانات نیز میشود بطوریکه دانشمندان فرانسوی کشف کرده‌اند که غرش هواپیما موجب فقدان موقت حس در زنبور عسل میشود و آن را از فعالیت‌ باز میدارد و یا اینکه شکستن دیوار صوتی توسط جت باعث تلف شدن جوجه‌های پرندگان میشود.

نقش بزرگراه در آلودگی صوتی:

 آلودگی صوتی در بزرگراهها به مراتب بیشتر از سایر خیابانهای شهری میباشد و از آنجا که به صفر رساندن آلودگی صوتی در اطراف بزرگراهها غیرممکن است باید با یک سری ارزیابی ، نقاط دارای آلودگی را شناسایی و با انجام راه حلهایی که در زیر آمده است حتی الامکان آن را برطرف نمود.

1- ایجاد منطقه حایل

2- استفاده از گیاهان

3- احداث خاکریز سبز

4- ایزوله کردن ساختمانها

5- اولویت در ساخت پلها و استفاده از مترو جهت تردد وسایط نقطه.

6- احداث فرودگاهها در خارج از شهر.

7- از تردد وسایط نقلیه در مرکز شهرها جلوگیری به عمل آید و یا با اتوبوس و مترو      جایگزین شود.

8- بهینه سازی پایدار ساختمان

راه‌حل‌های مقابله با آلودگی صوتی عبارتند از:

1- جدا سازی مناطق صنعتی پرسروصدا از مناطق مسکونی.

2- استفاده از سدهای طبیعی همچون درخت در برابر صوت.

3- افزایش حریم جاده‌ها و دور بودن از مناطق مسکونی .

  بهینه سازی پایدار ساختمان، روندی اجرایی است که هدف نهایی آن بهره‌وری در محیط. انرژی و سرمایه در ساختمان است. این هدف با کاربرد روشهایافزایش کارایی انرژی و استفاده از مصالح سازگار با طبیعت و طراحیهای چند جانبه برای بهره‌وری از انرژی و طراحی بهینه فضای داخلی و خارجی ساختمانها تحقق مییابد. اجرای این طرح باعث صرفه‌جویی در مصرف انرژی، بازیافت زباله و بازیافت مصالح و کاهش هزینه‌های نگهداری ساختمان میشود که اثرات زیست محیطی آن بدین  قرار است:

1- کاهش مصرف انرژی و استفاده از انرژیهای طبیعی مانند باد و خورشید

2- ذخیره‌سازی انرژی

3- تطبیق ساختمان با محیط در چارچوب قواعد طراحی، نماسازی، منظره سازی و...

4- سالم سازی هوا و آب در محیط

5- دفع صحیح فاضلاب

6- بهینه‌سازی کاربرد انرژی الکتریکی

7- کاهش ضایعات و اصلاح سیستم دفع زباله و بازیافت آن

8- حذف مصالح و مواد مضر برای انسان و محیط در فضای ساختمان

9- قابل بازیافت ساختن مصالح ساختمانی.

10- اثرات استخراج شن از رودخانه

  شن و ماسه از جمله فراوان‌ترین و ارزان‌ترین مصالح ساختمانی هستند که بیشترین کاربرد را در پروژه‌های عمرانی دارند. شن ها و ماسه‌ها را از معادن مختلف برای پروژه‌های عمرانی تهیه میکنند از جمله این معادن میتوان به کوهها و بستر رودخانه‌ها اشاره کرد. شن و ماسه‌ای که از کوهها استخراج میشود بصورت شکسته مورد استفاده قرار میگیرند و شن های رودخانه‌ای را اصطلاحاً نشکسته یا گردگوشه مینامند. که این شنها با درصدهای مختلف با اختلاط بتن مورد استفاده قرار میگیرد. حال نکته اینجاست که آیا استخراج شن و ماسه از رودخانه‌ها و کوهها تأثیری بر محیط زیست دارد یا خیر؟

  برداشت رسوبات آبرفتی از بستر رودخانه‌ها موجب تغییرات مورفودینامیکی میشود. این تغییرات محدود به محل استخراج نیست بلکه کیلومترها بالاتریا پایین تر از آن ظاهر میشود که کاهش یا ناپایداری لایه زیرین بستر و داخل شدن ذرات ریز در محیط آبی همراه با بروز فرسایش اضافی، از جمله این تغییرات است. بروزتغییرات در محیط زیست سبب دگرگونی ترکیب و تعادل جمعیت زیست مندان آبزی شده ودرنتیجه باروری وکارکردها یا کوسیستم را تغییرمیدهد. بهره‌برداری شن و ماسه مثل تخلیه هرپسابی نوعی آلودگی بشمار میرود. اختلال در تعادل بیولوژیکی رودخانه در اثر برداشت شن و ماسه از بستر آن دارای دو اثر بنیادی است:

1- تغییر در الگوی جریان طبیعی آب در نتیجه تغییر و دگرگونی در مقطع طولی و عرضی رودخانه بدلیل عمیق‌سازی بستر و تشدید فرسایش.

2- افزایش بار محیط زیست با مواد رسوبی معلق در نتیجه آب مورد استفاده در شستشوی شن و ماسه و همینطور عملیات بهره برداری از شن و ماسه .

حمل ونقل:

  حمل و نقل آثار متفاوت وسیعی از قبیل آلودگی هوا، آلودگی صدا حاصل از تردد جاده‌ای بر محیط زیست وارد میسازد. پس توجه به این نکته که در علم راه‌سازی رشته عمران، توجه به ارزیابیهای زیست محیطی علاوه بر محاسبات مربوط به راه‌سازی و مقدم بر آن میتواند ضایعات زیست محیطی را به طور چشمگیری کاهش دهد. که نمونه بیتوجهی به این نکته (ارزیابی زیست محیطی قبل از اجرای پروژه) در پروژه آزاد راه تهران شمال کاملاً به چشم میخورد و این کار تا آنجا ادامه پیدا میکند که مسیولان پروژه، سود مادی خود را بر محیط زیست ترجیح داده و جاده‌ای را میسازند که آغاز به کار شدن آن مرگ جنگلها و حیوانات آن را در شمال تهران تسریع میبخشد. حال با این مقدمه حمل و نقل را بطور عام به چند دسته تقسیم کرده و در مورد آن توضیح میدهیم.

حمل و نقل دریایی:

  در این نوع حمل و نقل ما از ضایعات حاصل از تردد کشتیها که بر آبهای منطقه میگذرد چشم‌پوشی کرده و فقط به آنچه که مربوط به رشته عمران و ساخت تأسیسات بندری در کنار ساحل است اشاره میکنیم. در این نوع حمل ونقل برای احداث ساختارهای زیربنایی بنادر شامل اسکله، ساختمانها، انبارها، تأسیسات و غیره باز هم ارزیابی زیست محیطی منطقه‌ای که در آن بندر را احداث میکنیم مقدم است بر محاسبات اولیه عمرانی که شامل آزمایشات مکانیک خاک، زمین شناسی و نقشه‌برداری است. با توجه به این نکته که محل احداث بندر با فاصله نسبت به حیات انسانی و حیات وحش باشد. و نزدیک به اماکن تفریحی و جنگلهای مانگرو که از ارزش زیست محیطی در سطح جهانی برخوردار هستند، نباشد. در ضمن محل احداث بندر نباید جایگاه تخم ریزی و آشیانه گزینی پستانداران نادر دریایی باشد.

حمل و نقل هوایی:

  مسافرت با هواپیما بدلیل امنیت در جوامع پیشرفته و آسایش و همچنین صرفه جویی در وقت بهترین گزینه در سفرهای طولانی میباشد. پس با توجه به این تفاسیر باید فرودگاهها را آن گونه‌ای طراحی کرد که هیچ خطری برای محیط زیست انسانی و جانوری نداشته باشد.

  از جمله عواملی که در طراحی فرودگاهها باید مورد توجه قرار گیرد، مکان احداث فرودگاه میباشد. که حتیالامکان به دلیل آلودگی زیاد صوتی باید دور از محیط زیست انسانی و با فاصله نسبت به محل زندگی جانوران و حیوانات باشد. زیرا احداث فرودگاهها در مکانهایی که در معرض مهاجرت پرندگان قرار دارند، باعث برخورد این پرندگان با هواپیما میشود و بعضاً خسارات جبران ناپذیری را به انسان وارد میکند و دیگر نکته این است که فرودگاهها بدلیل مکانهایوسیع خود و بودن علفزارها در حاشیه آن، جایگاه مناسبی برای پرندگان است که برای فراری دادن آنها، معمولاً حدود 5 دقیقه قبل از پرواز هواپیما، صدایپرندگان ترسانده شده را که قبلاً ضبط نموده‌اند، بوسیله بلندگوهای اطراف باند پخش میکنند که این روش متداولترین روش در فراری دادن پرندگان از فرودگاهها است. پس با توجه به آنچه که گفته شد، قبل از احداث یک فرودگاه باید ارزیابیهای زیست محیطی بدقت انجام پذیرد نه آن که صرفاً بخاطر صرفه‌جویی در مسایل مادی، فرودگاهی را طراحی کرد.

 

حمل و نقل جاده‌ای:

  تأثیرات جاده‌ای بر روی محیط‌های طبیعی را از لحظه بر زمین زدن کلنگ و یا امروز با حرکت کردن چرخهای بلدوزر میتوان مطالعه نمود. کلنگ‌ها در مناطق طبیعی و در دل طبیعت (اغلب بکر) زمین زده میشود. فشرده شدن خاکها بوسیله ماشین آلات سنگین راهسازی از طرق گوناگون موجب تخریب زیست گاههای طبیعی میگردد. مثلاً جانوران زیادی، روزها برای فرار از گرما بدرون تونلهای زیرزمینی رفته و شبها فعالیت و شکار خود را آغاز میکنند و همچنین بسیاری از گیاهان یک ساله که وجود آنها برای جانوران مفید است، بذر خود را در دل خاک کاشته که با فشرده شدن خاک، رطوبت کافی به این بذرها نرسیده و این بذرها هیچگاه شکوفا نمیشود. جاده‌ها گرچه موجب اتصال دو نقطه و دو شهر به هم میشوند ولی از نظر زیست‌شناسی موجب جداییبیولوژیکی دو طرف جاده میشوند. که برای کاهش منفی اثرات احداث جاده‌ها، خوشبختانه علم اکولوژی راه حلهای زیادی را ارایه میدهد که با توجه به آن میتوان بهترین منطقه را از نظر زیست شناسی برای احداث جاده‌ها انتخاب کرد.

آلودگی در حمل و نقل:

ملاحضات آکولوژیکی برای احداث راه ها:

 

 

آب و فاضلاب:

  در کشور ما مسأله کمبود آب از گذشته‌ بسیار دور وجود داشته و با توجه به احتیاج روزافزون به آن حتی در برخی از نقاط به صورت عاملی مانع رشد و پیشرفت کشاورزی، صنعتی و حتی اجتماعی شده است و آلوده نمودن آب و خاک خیانتی بزرگ به نوع بشر و موجودات زنده تلقی می شود. از این منظر  اهمیت حفاظت از آب و خاک بیش از پیش نمود پیدا کرده و قسمت عمده این حفاظت، بر عهده مهندس عمران گذاشته شده تا با ارزیابی محل پروژه قبل از اجرا وظیفه خود را به نحو احسن  انجام رسانند. یکی از عواملی که میتواند بیشترین زیان را به آب و خاک رسانده و محیط زیست را به خطر اندازد فاضلاب‌ها اعم از خانگی و صنعتی هستند که وجود آنها و رها ساختن آن بدون پیش تصفیه میتواند اثرات زیانباری را به دنبال داشته باشد و حتی منجر به یک فاجعه زیست محیطیگردد. فاضلاب‌ها و فضولات انسانی، هر دو در کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرند و بالتبع انسان ها و موجوداتی که با آن در تماس هستند ممکن است به انواع بیماریهای عفونی و انگلی مبتلا شوند. این اثرات محدود به تماس مستقیم با فاضلاب و پسابهای خانگی و صنعتی نیست، بلکه اثرات غیرمستقیم دیگری هم به حیات انسانی و جانوری میگذارد که مهمترین آنها آلوده کردن آبهای سطحی و زیرزمینی است. به عنوان مثال در شهر کرمان سفره آب زیرزمینی در حد فاصل کرمان - ماهان موجود است که آب قابل شرب مردم کرمان از آنجا تهیه میشود. حال در هنگام ساخت کشتارگاه کرمان بدلیل عدم ارزیابی زیست محیطی و استفاده از نظرات یک کارشناس محیط زیست، این سازه را درست در روی سفره آب زیرزمینی ساخته‌اند و با توجه به نکات غیربهداشتی و رها کردن پساب آن در زمینهای اطراف کشتارگاه چه بسا آب کرمان سالهاست آلوده بوده و حتی تصفیه خانه‌ها هم نمیتواند بخوبی آن را انگل زدایی کند نمونه این مسأله در شهر بندرعباس مشاهده میشود که پساب کشتارگاه و فاضلابهای خانگی بدون هیچ طرحی جامع برای کنترل آن و همچنین بدلیل شرجی بودن هوا و نامناسب بودن لوله‌های فاضلاب در آن آب و هوا و نشت کردن فاضلاب، پسابهای صنعتی و خانگی و کشاورزی به سمت دریا هدایت شده و باعث آلودگی خلیج فارس و دریای عمان میشود. پس یک مهندس عمران در تیم ساختمانیاش مخصوصاً در پروژه‌های صنعتی که پسابها آلوده به مواد شیمیایی هستند باید یک کارشناس محیط زیست داشته باشد تا با ارزیابی محل مورد نظر بهترین گزینه با کمترین اثر بر محیط زیست را انتخاب کند. البته وجود تصفیه خانه‌های مجهز میتواند فاضلابها را برای مصارف غیر از آشامیدن برای شستن ظروف در خانه‌ها و مصارف صنعتی، بازیابی و به چرخه باز گرداند. این مسأله در کشور ما با توجه به کمبود آب و خشکسالیهای اخیر متروک مانده و کمتر کسی به این کار پر سود فکر میکند ولی در کشورهایاروپایی این کار از مرحله آزمایش گذشته و وارد مرحله اجرا در سطح کشور شده است.

راه های جلوگیری از نشت شیرابه به داخل آبهای زیرزمینی:

1- با جلوگیری از نفوذ آب به داخل توده زباله، میزان شیرابه را به حداقل میرسانیم.

2- شیرابه تولید شده توسط یک سیستم زهکشی جمع‌آوری و به خارج هدایت شود و سپس در یک سیستم مناسب، تصفیه و قابل دفع گردد.

3.در صورت باقی ماندن شیرابه، در برابر نشت از آن محافظت شود.

اقدامات اصلاحی و کاهش اثرات سوء سدها:

1- آبخیز داری و بهبود شرایط و وضعیت حوزه‌های آبخیز برای کاهش میزان رسوبات .

2- برآورد حجم مرده مورد نیاز جهت نگهداری رسوب، تخلیه و لایروبی آنها.

3- تخلیه رسوبات توسط دریاچه‌های زیرین.

4- حفاظت سواحل، پایه‌های پل‌ها و سازه‌ها و مناطقی که در معرض فرسایش قرار میگیرند.

5- جبران کاهش مواد مغذی در پایین دست سد از طریق افزودن کودهای ازت دار.

6- هوادهی لایه‌های آب در ذخیره گاهها و مخازن دریاچه سد از طریق تزریق هوا به اعماق مخازن، برای پیشگیری از بروز فرآیندهای بیهوازی.

7- تغییر زمان بندی آبگیری در هنگام لایه بندی حرارتی.

8- کنترل و تغییر مسیر فاضلاب‌های ورودی به مخزن سد و دریاچه و تصفیه آنها قبل از تخلیه.

9- پیش‌بینی و احداث زهکشیهای مناسب در اراضی زراعی و هدایت زه آبها به پایین دست.

10- پاکسازی دریاچه سد از مواد آلی تجزیه پذیر.

11- احداث و راهبری استخر گرمایشی در پایین دست سد برای افزایش دمای آب و رساندن آن    به حد مطلوب .

12- پوشش سطح کانالها و تخلیه متناوب آنها برای جلوگیری از تخمگذاری حشرات.

13- کاشت گیاهان سمی برای حذف و کاهش جمعیت کرمهای ناقل بیماری .

14- کاشت نهال و ایجاد پارکهای جنگلی در بالادست سد.

15- قطع علفهای هرز و گیاهان پای در آب و استفاده از ماهیان علفزار.

16- کنترل زمان ماند آب در مخزن سد با اقدامات بهره‌برداری مناسب.

17- جلوگیری از تخلیه فاضلابها به رودخانه‌های ورودی به مخزن.

18- اجرای اقدامات حفاظتی برای پایداری شیبها، نظیر تراس بندی و کاشت گیاه بر روی آنها، ایجاد دیواره سنگ چین و مهار توده‌های سنگ .

19- کنترل و حفاظت کناره‌های ساحلی مخزن با کاشت گیاهان، سنگ چین و یا گابیون بندی تراس بندی و کاهش شیب.

20- احداث راههای عبور ماهی در زیر پل‌ها و سدها برای ادامه مهاجرت ماهیان به مناطق تخم ریزی و ایجاد آسانسورهای حمل ماهیها از پایین دست به پشت سد.

21- جلب مشارکت عمومی در چگونگی اجرای طرح.

نحوه رسیدگی به زمین های آلوده:

  اهميت مسا يل ناشي از زمين هاي آلوده هنگام راهسازي، بين كشورهاي مختلف بسيار متفاوت است . براي برخي از كشورها اين موضوع مسأله مهمي نيست (همچون فنلاند). ديگر كشورها لازم است انواع خاصي از آلودگي را مورد بررسي قرار دهند . بعضي از پروژه هاي راه از ميان معادني كه داراي مواد زايد فلزات سنگين هستند عبور مي كنند )همانند نمونه هايي از اين قبيل در ژاپن( و برخي نيز از ميان نواحي صنعتي قديمي آلوده مي گذرند )همچون مواردي در نروژ(.

  با اين حال نحوة رويكرد به مسأله زمين هاي آلوده در بسياري از كشورها نسبتاً يكسان است . پ يش از هر چيز، در اولين گام اتفاق نظر كلي مبني بر جلوگيري از آلودگي تا جاي ممكن، وجود دارد.

سازمان ها و ادارات راه به دليل نوع مس ؤوليت شان بسيار مايلند بدانند كه آيا زمين هاي آلوده در نواحي تحت نفوذ احداث راه مشاهده خواهند شد يا خير و تمام سعي آنها در جهت جلوگيري و پرهيز از مناطقي است كه به طور بالقوه داراي آلودگي هستند . اگر آلودگي مشاهده گردد، ممكن است پيش از آنكه خريد و مالكيت زمين براي پروژه صورت گيرد، مالك اولية زمين ملزم به پاكسازي خاك منطقه موردنظر گردد.

سيستم هاي كنترل متعددي براي كشف زمين هاي آلوده پيش از شروع ساخت وساز راه وجود    دارند . در بيشتر كشورها، در صورت برخورد با زمين هاي آلوده در طول پروژه راهسازي، سازمان يا اداره راه مربوطه ، مسؤوليت دفع ايمن و پاكسازي آن را بر عهده خواهد داشت . مقررات و قوانين ويژه اي به منظور تضمين سلامت اشخاصي كه به اين موضوع )دفع و پاكسازي آلودگي( رسيدگي مي كنند ، به اجرا گذاشته مي شوند.

خاك زمين هاي آلوده در صورت امكان به شكلي مناسب، از جمله به صورت خاكريز ، مجددًا به كار گرفته مي شود. اين خاك توسط لايه هاي نفوذناپذيري، كه تعداد آنها بستگي به شدت و ميزان آلودگي دارد، پوشانده مي شود.  در صورت لزوم زمين موردنظر با تبعيت از مقررات و دستورالعمل هاي ويژه، پاكسازيخواهد شد . خاك زمين هايي كه به شدت آلوده هستند در مناطقي خاص دپو شده و به طور ايمن كنترل مي گردد.

 

بازیافت مواد مصرفی:

 لازم است خصوصيات و مشخصات يكساني براي مواد و مصالح موردنظر جهت بازيافت تعريف گردد.

مواد موردنظر جهت بازيافت يا استفاده مجدد، بايد همچون يك زنجيره يا بهتر از آن همانند يك فرآيند چرخه اي ديده شده و بر اين اساس با آنها برخورد گردد.

تمام مواد مصرفي از اين لحاظ بايد بدون هيچ مشكلي قابل استفاده مجدد باشند.

در فرآيند استفاده دوباره و بازيافت، كنترل و تضمين كيفيت بايد نقشي مهم را ايفا كنند.

با در نظر گرفتن مسايل اقتصادي، لازم است به بازيافت مواد مصرفي از نقطه نظر كاملاً           متفاوتي نگريست.

 نحوه برخورد با گياهان، جانوران، آثار باستاني، آب و سروصدا:

 حفاظت مداوم و پايدار از گياهان ،جانوران، آثار باستاني، آب و كاهش آلودگي صوتي، در برابر آسيب هاي جبران ناپذير حاصل از عدم توجه و رسيدگي به آنها، بايد در مقياسي عظيم مدنظر قرار گيرد.

يافتن راه حل هايي براي رسيدگي به مقتضيات زيست محيطي به طريقي متعادل، بايد هدف صريح مهندسان راه باشد . مسايل اصلي در بيشتر كشورها به مواردي همچون نياز به توجه جدي به اهميت اكولوژيكي و بيولوژيكي محيط زيست ، حفاظت از آثار باستاني يا بناهاي يادبود ، فرسايش خاك و كاهش آلودگي صوتي مربوط مي شوند. حضور كارشناس يا نهادي با ”مسؤوليت زيست محيطي“ در جلسات و بحث هاي موردنظر در برنامه راهسازي ، امكاني جهت كاهش اثرات و تنش هاي حاصل بر محيط زيست محسوب مي گردد.

 

كارگاههاي عملياتی:

 مسايل اصلي مطرح در كشورهاي مختلف را در خصوص كارگاههاي عملياتي مي توان به مواردي همچون توليد گرد و غبار توسط تجهيزات ساخت وساز، آلودگي آب ناشي از تراوش و نفوذ مواد و مصالح ساختماني و نيز آلودگي صوتي و لرزش حاصل از ماشين آلات ساخت وساز خلاصه نمود . رويكردهاي كشورهاي مختلف براي حل اين مسايل بسيار شبيه يكديگر هستند.

با به كارگيري ماشين آلات پيشرفته ساخت وساز كه حداقل ميزان آلودگي صوتي و لرزش را ايجاد مي كنند، در آينده اي نزديك كارگاههاي عملياتي به گونه اي طراحي خواهند شد كه توليد گرد و غبار به حداقل ميزان خود برسد . مواد و مصالح ساختماني بايد در مخازن و كانتينرهايي كه به صورت نفوذپذير و تراوا (جهت تصفيه اين مصالح) طراحي مي شوند، ذخيره گردند.

مقررات و استانداردهاي زيست محيطي كشورهاي مختلف بايد براي به حداقل رساندن اين گونه    مسا يل متداول و رايج ، به حد كافي واضح و روشن باشند . كشورهايي كه اين گونه  مسا يل را قبلاً حل كرده اند، بايد در حد كفايت، جهت تدارك اسناد و منابع اطلاعاتي در اين خصوص كمك نمايند . اين گونه اسناد و منابع اطلاعاتي، زمينه تبادل اطلاعات و انتقال تكنولوژي را بين كشورهاي مختلف فراهم خواهند كرد.

 

ارزيابي اثرات زيست محيطي طرح هاي عمراني:

 انجام مطالعات ارزيا بي اثرات زيست محيطي طرح هاي عمراني در شناسايي عوامل و اثرات مخرب محيط زيست و همچنين ارائه راهكارهاي كاهش و تقليل اثرات منفي بسيار حائز اهميت است به ويژه آنكه طي سال هاي اخير با تاكيد سازمان حفاظت محيط زيست، اين راهكار منجر به ارائه يك برنامه مديريت و پايش زيست محيطي مي گردد . در اين رابطه ذكر چند نكته ضروري است . نخست آنكه گزارش ارزيابي بايد ساختاري منسجم داشته و از پرداختن به مطالب حاشيه اي و كم اهميت اجتناب ورزد و مشكلات اصلي و مهمي را كه طرح براي محيط زيست منطقه ايجاد مي نمايد به دقت شناسايي نمود و براي آن ها راهكار اجرايي ارائه نمايد . مورد دوم آنكه در تجزيه و تحليل اثرات، نمرات واقعي توسط مشاوران اعمال شود و اين مشاوران همواره اخلاق زيست محيط ي را ملاك خود قرار دهند . نكته سوم اينكه سازمان حفاظت محيط زيست نسبت به شناسايي مشاوران ذيصلاح براساس تعداد و نوع تخصص كارشناساني كه به صورت تمام وقت در اختيار دارند اقدام نموده و هر ساله فهرستي از مشاوران مورد تاييد را براساس ارزيابي انجام شده و با رتبه بندي از طريق جرايد و اينترنت منتشر نمايد . در نهايت سازمان يك سيستم نظارتي منسجم و كارآمد را براي نظارت بر حسن اجراي راه كارهاي تقليل اثرات سوء و همچنين برنامه مديريت و پايش زيست محيطي مستقر نموده، تا بتوان اميدوار بود نتايج حاصل از مطالعات ارزيابي به صورت عملي و اجرايي در طرح هاي عمراني پياده سازي شوند.

 

جايگاه ارزيابي در برنامه چهارم توسعه كشور:

  ارزيابي در برنامه هاي توسعه كشور به عنوان يك روش و ابزار زيست محيطي جهت شناسايي اثرات احتمالي پروژه هاي پيشنهادي، تجزيه و تحليل نتايج احتمالي و پيامدهاي اجراي يك پروژه بر عناصر زيست محيطي، اطمينان يافتن از اجراي مناسب و صحيح پروژه و در نهايت ارائه راهكارهاي كاهش و تقليل اثرات سوء بر محيط زيست شناخته شده است .

 

اهداف، ضرورت ها و منافع ارزيابي:

  اطمينان از رعايت سياست هاي تعيين EIA هدف اصلي انجام مطالعات شده در برنامه ها و فعاليت هاي يك پروژه در راستاي ضوابط، معيارها، قوانين و مقررات زيست محيطي مي باشد. از اين رو گزارش ارزيابي بايد شامل كليه مباحث مربوط به اثرات مهم و برجسته پروژه پيشنهادي بوده و با ارائه راهكارهاي مديريتي اثرات سوء را به حداقل رسانده و در برگيرنده شرايط ارتقاي كيفيت محيط زيست و همچنين حداكثر اعتماد و اطمينان در سطوح تصميم گيرندگان و مردم باشد . براين اساس اهداف مطالعات ارزيابي را مي توان به شرح زير خلاصه نمود:

- تعادل بخشي بين اهداف بلندمدت توسعه و ضرورت برخورداري اكثريت مردم از منابع در راستاي حفاظت محيط زيست

- حفظ كيفيت منابع تجديدناپذير و بهره برداري با بيشترين بازده و نگهداشت چرخه هاي حياتي

- شناخت مسائل و مشكلات بحراني محيط زيست در جهت كنترل آنها

- مشخص نمودن وظايف هر يك از ارگان هاي دولتي جهت حفاظت محيط زيست

- بكارگيري و تلفيق معيارهاي زيست محيطي در برنامه ريزي هاي عمراني

- پيش بيني بروز اثرات زيست محيطي مهم

- شناساندن روش هاي صحيح استفاده از محيط زيست

- استفاده از آراء و نظرات عموم جامعه در فرآيند تصميم گيري

- محو و ترميم خسارات وارده به محيط زيست

- تهيه دستورالعمل هاي كنترل دائمي و پاي ش اثرات در دوره هاي ساخت و ساز و بهره برداري

- فراهم آوري زندگي سالم و فعال براي جامعه و تامين بهداشت و رفاه افراد جامعه همگام با حفظ كيفيت محيط زيست

 

روش انجام مطالعات ارزيابي:

  روش هاي مختلفي جهت انجام مطالعات ارزيابي وجود دارد كه براساس نوع پروژه كه خطي يا نقطه اي است مي توان از آنها استفاده نمود . روش هاي تجزيه و تحليل و ارزيابي ابزاري براي شناسايي، جمع آوري و سازماندهي اطلاعات در ارتباط با اثرات زيست محيطي پروژه مي باشند . ب ه كارگيري روش هاي مختلف ارزيابي با اهداف متعددي نظير اطمينان از ب ه كارگيري كليه عوامل زيست محيطي مرتبط با پروژه، كفايت و قابليت روش انتخابي جهت انتخاب گزينه هاي اوليه و تعيين كمبودها و تنگناها، كفايت و تناسب براي فراهم آوري اطلاعات و نتايج و همه جانبه نگري و اعتبار كافي انجام مي پذيرد . روش هاي ارزيابي با توجه به گستردگي اطلاعات مورد نياز پارامترهاي مختلفي را جهت تجزيه و تحليل انتخاب مي نمايند. برخي از اين پارامترها شامل دامنه اثر، شدت يا بزرگي اثر، قطعي يا احتمالي بودن اثر، دوام اثر و برگشت پذيري اثر هستند كه در روش انتخابي دو يا چند فاكتور جهت تجزيه و تحليل اثرات مدنظر قرار مي گيرد. بطور كلي برخي از روش هاي مورد استفاده جهت ارزيابي اثرات به شرح زير م يباشند:

- روش چك ليست : ارزيابي بدون هيچ نوع اندازه اي از حجم تقريبي آنها

- روش ماتريس : ارزيابي اثرات ب ه صورت كمي و با در نظر گرفتن ستون فعاليت ها و ستون اثرات

- تحليل شبكه: ارزيابي اثرات درجه دوم و سوم به كار مي رود

- رويهم گذاري نقشه ها: توليد لايه هاي اطلاعاتي مختلف به صورت نقشه و همپوشاني آنها

- مدلسازي انتشار آلاينده ها: استفاده از مدل هاي زيست محيطي در تعيين پراكنش آلايند هها و شناسايي نواحي آسيب پذير

 گرچه روش های ارزیابی متنوع هستند اما برخی از شاخص ها و پارامترها باید در کلیه مطالعات ارزیابی لحاظ گردند.

 

نتیجه‌گیری:

  پروژه‌های عمرانی که در داخل و حومه شهرها و نیز در مناطق کوهستانی و دشته ها که از منظر پوشش گیاهی و جانوری و ارزش زیست محیطی دارای خطرات بالقوه و بالفعلی هستند ،به منظور مقابله با خطرات پیش گفته  بنا به شرایط موجود دو راه حل  زیر پیشنهاد می شود:

اول- این که می بایست روند عملیات اجرایی و احداثی پروژه‌های عمرانی مد نظر  را متوقف کرد ناگفته پیداست در کشورهای در حال توسعه مانند ایران  امری پر هزینه، زمان بر و ثقیل  است.

دوم- اینکه پیش  از احداث پروژه‌های عمرانی با ارزیابیهای زیست محیطی، اثرات سوء آن پروژه بر محیط زیست  را بررسی و وزن دهی کنیم که نتیجه آن انتخاب  نقاطی با حداقل تهدید  برای محیط زیست و بیشترین کاربرد از لحاظ علمی و تکنولوژی به لحاظ احداث پروژه می باشد. بطور مثال در هنگام طرح یک راه اگر عوامل اکولوژیکی جانوران و گیاهان مورد توجه قرار نگیرد چه بسا ساخت این راه بزرگترین ضربه را به محیط زیست منطقه بزند که بالتبع اثرات آن در دراز مدت گریبانگیر حیات انسان میشود. و یا نداشتن یک سیستم پیشرفته آب و فاضلاب در یک کلان شهر موجب شیوع بیماریهای گوناگون حتی در قرن حاضر میشودو همینطور فرودگاهها که میتوانند بزرگترین آلوده کننده صوتی در داخل یک شهر باشند.

 
پنج روش کلیدی وجود دارد: مهندسان ساختمانی می توانند اصول توسعه پایدار را در کار خود اعمال کنند:

    زباله / مواد و محصولات: همیشه در مورد چگونگی طراحی برای تخریب و یا استفاده مجدد (به عنوان مثال با استفاده از اتصالات فولادی پیچیده به جای جوش) همیشه فکر کنید تا صفر زباله را تشویق کنید زمانی که ساختمان به پایان عمر خود برسد.
    انرژی زغال سنگ کربن / زباله: از مواد محلی در محل، به ویژه مواد بازیافت شده یا بازیافت شده استفاده کنید. این حمل و نقل را کاهش می دهد و از کسب و کارهای محلی پشتیبانی می کند - طرح BedZED لندن از فولاد مجدد در ساختار خود استفاده کرده و از شن و ماسه ساخته شده از شیشه های خرد شده در زیر سنگ فرش های خیابانی استفاده می کند.
    فرهنگ و جامعه: در صورت لزوم تشویق طرح هایی که دارای انعطاف پذیری و امکانات دوگانه هستند، اجازه می دهد مشتریان را به راه اندازی امکانات برای استفاده از جامعه محلی.
    زمین و طبیعت: کمپوست زباله های زیست محیطی در محل، کاهش حمل و نقل کامیون و محدود کردن حجم مواد به دفن زباله.
    مواد و محصولات / زمین و طبیعت: مشخص کردن مواد و فرآورده هایی که شامل ترکیبات آلی فرار نیستند، این مزیت را برای ارتقای سلامت و سلامت کارگران افزایش می دهد.

این همیشه در تمام پروژه های مهندسی ساخت و ساز امکان پذیر نیست، اما به عنوان مهندس سازه ما به عنوان یکی دیگر از متخصصان صنعت ساخت و ساز برای ارائه نسل های آینده با داشتن پایداری در ذهن همه ما انجام می شود.

منابع: مقاله ارسالی از امید یوسفی و فرزانه حبیبی کارشناسان ارشد رشته شهرسازی ارائه شده در اولین کنفرانس منطقه ای مهندسی عمران و محیط زیست